Rechtmatig en Rechtvaardig
Hoopvolle berichten: Barry ziet hoe bestuurders én hoge rechtsinstanties meer oog krijgen voor de positie van burgers in relatie tot de overheid.
Mr. Barry Meruma - Advocaat | Directeur HABITAT advocaten
Onlangs las ik een betoog dat de basis van onze democratie raakt. Thom de Graaf, vicepresident van de Raad van State, hield in januari een lezing op een wetenschappelijke conferentie. ‘Democratie is een constructie die burgers met hun overheid verzoent’, zei hij. En: ‘De burgers zijn de fundamentele spelers in de democratie. De overheid waakt óver hen, werkt vóór hen, en besluit zeker niet zónder hen.’ Via de link onderaan deze column kun je de hele tekst lezen.
Nu is Thom de Graaf niet zomaar de eerste de beste om zoiets te zeggen. De Raad van State is een belangrijk adviesorgaan van de regering. Ook is ze de hoogste bestuursrechter van ons land. Dat deze woorden uitgerekend van de vicepresident komen, maakt ze bijna zo gezaghebbend als het woord van de koning.
GEEN VERRASSING
Als samenleving moeten we grondig reflecteren op waar we samen staan en waar we naartoe willen, concludeert De Graaf. Uit zijn verhaal valt zelfs op te maken dat in het bestuursrecht een harde reset nodig is. Ik dacht meteen terug aan de toeslagenaffaire, waarbij duizenden ouders gedupeerd werden. De schok was groot toen bleek dat onze rechterlijke macht burgers te weinig bescherming bood tegen onrechtmatige besluitvorming van de overheid. Toch kwam de klap van de toeslagenaffaire niet helemaal als een verrassing.
Mijn collega’s en ik – bestuursrechtadvocaten – hadden al langer het gevoel dat de rechter wel heel makkelijk de overheid het voordeel van de twijfel gunt. De overheid moet een zorgvuldige belangenafweging maken. Niet alleen vanuit het overheidsbelang: ook de belangen van de burger moeten goed worden onderzocht en volwaardig worden afgewogen. Een ‘evenredige belangenafweging’, is dat gaan heten. Hoe concreter een besluit kan worden getoetst aan een regel, hoe makkelijker het is voor de rechter om te controleren of aan die regel is voldaan. Is er sprake van een beleidsvrijheid of een open wettelijke norm, zoals een zorgplicht, een vangnetbepaling of een beginselplicht om te handhaven? Dan wordt het lastiger voor de rechter. Want: wanneer is een besluit dan in strijd met het recht en moet vernietiging volgen? Dat is de juridische weegschaal in optima forma – en die sloeg (te veel) door naar het voordeel van de overheid.
DAAD BIJ HET WOORD
Vicepresident De Graaf heeft nu prachtig in beeld gebracht hoe we het ook alweer bedoeld hadden als democratische samenleving. De burger moet weer centraal komen te staan. En het handelen van de overheid is pas legitiem als zij dienstbaar is aan burgers. Dat is best nog een hele uitdaging. En het moet van twee kanten komen. Volgens De Graaf moeten zowel overheid als burgers hun best doen. Alleen samen kunnen ze bouwen aan vertrouwen, inspraak organiseren en tegenstellingen overbruggen. Met compromissen en onafhankelijke rechtspraak.
Er is duidelijk iets losgemaakt. De Amsterdamse burgemeester Femke Halsema stuurde begin dit jaar een notitie naar de gemeenteraad met de titel ‘Vertrouwen begint bij de overheid’, als startschot voor een verbeterslag. De burgemeester wil dat de overheid in juridische zaken beter omgaat met burgers. Ook de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State heeft de daad bij het woord gevoegd, in een baanbrekende uitspraak op 2 februari 2022. Na intensieve voorbereiding presenteerde de Afdeling een nieuw toetskader om ‘de evenredigheid’ van een overheidsbesluit te toetsen. Dat is positief voor de burger, omdat de rechter beter zal kijken of de overheid in haar besluiten genoeg oog heeft gehad voor het belang van burgers (raadvanstate.nl, uitspraak ECLI:NL:RVS:2022:285).
WOONBOTENLAND
Deze uitspraak is een mooi bruggetje naar de minder bedeelden in woonbotenland: bewoners van wie de ligplaats na jaren nog altijd geen rustig woonbezit is. Zulke situaties zijn vaak historisch ontstaan. Op verschillende plaatsen in Nederland hebben gemeenten moeite om een definitieve oplossing te vinden. Woonbootbewoners worden gecriminaliseerd en gemeenten proberen met ‘handhavingstrajecten’ om ligplaatsen alsnog gedwongen te ontruimen.
Ik hoop dat de hardheid van de overheid in deze gevallen plaatsmaakt voor begrip. Alleen door overleg en afstemming kun je samen tot een duurzame oplossing komen die in het belang is van beide partijen. In de eerste plaats is daarvoor wederzijds vertrouwen nodig, stelde vicepresident Thom de Graaf in zijn lezing. Daar sluit ik me bij aan. En als het écht niet anders kan? Dan moeten we kunnen leunen op een kundige, onafhankelijke bestuursrechter. •
Verder lezen? Hier vind je de bijdrage van Thom de Graaf
Als woonbootadvocaat schrijft Barry Meruma regelmatig juridische artikelen voor het woonboten magazine VLOT.